Isaac Asimov – De stalen holen (MSF 2)

Het tweede deel in de reeks is een stuk sterker dan het eerste. Niet alleen heeft De stalen holen (1954) van Isaac Asimov veel meer vlees, maar het is ook beter vertaald, en de enigszins zorgelijke ondertoon die Asimovs schrijfstijl kenmerkt is in het Nederlands van B.J. Cramer-Westerhoff prima overgekomen.

Ik heb het werk van Isaac Asimov wel eens ergens omschreven gezien als “burgerlijke sciencefiction”, en daar zit zeker wat in. Zijn helden zijn vaak middelbaar, kalend, een beetje te zwaar. Zeker is dat het geval in dit, het eerste deel over politieagent Lije Baley. Veertiger Baley is een nette, braaf-burgerlijke detective in New York, vol met de conventies en denkbeelden van de hem omringende wereld – een onwaarschijnlijke rebel tegen wil en dank.

Die wereld waar hij in leeft is een vastgeroeste. Mensen wonen in Steden (inderdaad: met een hoofdletter): volledig overdekte units met tientallen miljoenen inwoners die nog nooit buiten zijn geweest, en dan ook zonder uitzondering aan een extreme vorm van agorafobie lijden. Die pleinvrees speelt een centrale rol in de plot.

Baley wordt op een moord gezet die verstrekkende gevolgen kan hebben voor de koele, maar voorzichtig vreedzame relatie tussen de mensheid van de aarde en de Kosmieten, voormalige aardbewoners die eeuwen terug de ruimte hebben veroverd en nu met hun superieure technologie teruggekeerd zijn en in een open stad naast New York zijn gaan wonen. Hun doel op aarde is om de mensheid aldaar ervan te doordringen dat ze zich aan de C/Fe revolutie moeten onderwerpen: C voor koolstof, Fe voor ijzer, zijnde het verregaand geïntegreerd samenleven van mens en robot. In Asimovs universum zijn robots in alle opzichten superieur aan de mens, maar vanwege een fundamentele parameter, die het robots verbiedt een mens op welke manier dan ook te kwetsen, kunnen ze principieel geen gevaar vormen voor de mensheid anders dan dat ze werkloosheid veroorzaken. Deze restrictie maakt de moordzaak in eerste instantie extra ingewikkeld, omdat de enige verdachte een robot lijkt te zijn. Een mens zou de open vlakte tussen New York en de woonplaats van de Kosmieten nooit hebben kunnen oversteken, vanwege zijn geprogrammeerde angst voor vlaktes, alleen een robot (of een Kosmiet zelf) zou dat gekund hebben. Een robot zou nooit de moord hebben kunnen plegen, alleen een mens (of een Kosmiet zelf) zou dat hebben gekund. Ziedaar het probleem. Een bepaalde oplossing dringt zich vrijwel ogenblikkelijk op.

Isaac Asimov

Baley krijgt een partner toegewezen, de zeer geavanceerde robot R. Daneel Olivaw (“R” staat voor “Robot”), die ons in de loop van het boek steeds sympathieker wordt. Na een moeizaam manoeuvreren tussen de Kosmieten, de politie, zijn familie en een ondergrondse anti-robotbeweging, genaamd de “Middeleeuwers”, weet hij uiteindelijk de dader te vinden. Tegelijk zijn de Kosmieten erin geslaagd bij hem de kiem te zaaien van aanvaarding van deze nieuwe C/Fe-toekomst voor de mensheid.

Wat deze roman tegelijk sterk en op een rare manier zwak maakt is dat het naast een sciencefictionverhaal ook nog eens een regelrechte whodunnit is: een detectiveverhaal dat geheel gebaseerd is op logisch redeneren, regelrecht uit de traditie van Ellery Queen of John Dickson Carr. Onmiskenbaar spijtig is het, dat op het moment dat men zich dit realiseert, men vrijwel onmiddellijk met zekerheid weet wie de dader moet zijn. Want net als in een conventionele whodunnit zou het ook hier als een doodzonde beschouwd worden om op het laatste moment met allerlei verborgen gehouden feiten op de proppen te komen. Graag een eerlijke puzzel dus en die krijgen we ook, maar de puzzel blijkt simpelweg niet complex genoeg te zijn.

De stalen holen is de tweede roman in een zeer omvangrijk en consistent robot-oeuvre van Asimov. In 38 korte verhalen en 5 romans wordt de geschiedenis van de robotica uitgebreid behandeld. In vier van de vijf romans staan Lije Baley en R. Daneel Olivaw centraal. De drie grondwetten van de robotica, zoals ze in deze serie geformuleerd zijn, vormen de ruggengraat van deze complete future history.

Dit was trouwens niet de enige future history die Asimov construeerde: zijn Foundation-reeks is net zo legendarisch. Grappig vind ik dat R. Daneel Olivaw tienduizenden jaren later ook zijn opwachting maakt in het tijdperk van de Foundation. Blijkbaar wilde Asimov op een bepaald moment zijn twee geesteskinderen aan elkaar koppelen.